Әуелі аршы деген не? Осыған тоқталсақ, Құранда Алла тағала: «... және Алланың аршысы судың үстінде еді ...» (Һуд сүресі, 7-аят), «... Алла ұлы аршының иесі» (Тәубе сүресі, 129-аят), «Мәртебелі Алла аршының иесі» (Буруж сүресі, 15-аят), «Сен періштелердің аршының айналасын қоршап тұрғандарын көресің ...» (Зумар сүресі, 75-аят), «Сондай аршыны көтергендер және оның айналасындағылар Рабыларын мақтап, пәктейді ...» (Ғофир сүресі, 7-аят), «Ол кезде Раббыңның аршысын сегіз (періште) көтереді» (Хаққа сүресі, 18-аят), - дейді.
Осы аяттарды мысал ретінде келтірген Имам әл-Бәйһақи аршыға былай анықтама берген:«Тәпсіршілердің сөздері мынаған тоғысады: Аршы – ол тақ, әрі ол өте алып материалды дене. Құдды Алла жер бетінде бір үй жаратып, адам баласына оны тауап жасауға, намазда оған жүз бұруға бұйырғандай, Алла аршыны жаратып, періштелеріне оны көтеруге, оны құрметтеп (айналасында) тауап жасауға бұйырған. Жоғарыдағы аяттардың көбісінде тәпсіршілердің бұл пікірлерінің дүрыстығына дәлел бар. Тап осы мағынада риуаятпен жеткен хабарлар мен хадистер бұл ойдың дұрыстығына айғақ».[3]
Аршының не екенін білген соң, оған және аспанға Алланың истиуа етуіне келелік. Алла тағала Құранда« ... Содан кейін Алла аршыға истиуа етті. ...» (Ағраф сүресі, 54-аят), «Сосын Алла аспанға истиуа етті» (Бақара сүресі, 29-аят), дейді.
Бұл аяттарды әһлу сунна екі түрлі түсіндірген:
1) Алланың истиуа етуін қабылдап, мағынасын Аллаға тапсыру (тафуид жасау);
2) Алланың истиуа ету сипатын жоққа шығармай (таътил жасамай), оны ешнәрсеге ұқсатпай (тәшбиһ жасамай), оны дене ретінде танымай (тәжсим жасамай), шариғатқа сай түрде жорамалдау, ауыспалы мағынасын алу (тәуил жасау);
Бұл жорамалдаудың өзі екі түрлі болған:
а) Алланың аршыға истиуа етуін – «меңгеру» мағынасында түсіну;
ә) Алланың истиуа етуін – мәртебенің жоғарылауы мағынасында түсіну;
Алланың аршыға истиуа етуін қабылдап, мағынасын Аллаға тапсыруға (тафуид жасауға) келсек, атақты тәпсірші Ибн Касир Құранның жоғарыдағы «... Содан кейін Алла аршыға истиуа етті. ...» деген сөзін былай тәпсірлеген: «Ғұламалардың бұл мәселеге қатысты көптеген сөздері бар. Қазір олардың барлығын келтіретін реті емес. Біз тек ізгі сәләфтің (алдыңғы буынның) жолын ұстанамыз. Ол – кейіпсіз, ұқсатусыз, сипатты жоққа шығармай, аятты келуі бойынша қабылдау. Ал Алланы ұқсатушылардың (мушаббиһтердің) ойларында жанданған нәрсені Аллаға қатысты етуге болмайды. Себебі, жаратылыстың бір де бірі Аллаға ұқсамайды. Осы орайда Алла: «Ешбір нәрсе Алланың мысалындай бола алмайды. Алла бәрін естуші, көруші», - дейді».[4]
Бұл сөзімен Ибн Касир истиуаны келуі бойынша қабылдап, оның мағынасын Аллаға тапсырып (тафуид жасап) отыр. Неге, десеңіз, ғұлама истиуаны «жоғарылады, орнықты немесе меңгерді», деп жорамалдамады. Тафуидтің анықтамасы да осы – жоққа шығармай, иман келтіріп, мағынасын Аллаға тапсыру.[5]
Алланың сипаттарының мағынасын Аллаға тапсырған көпшілік сәләфтың арасында Имам Малик те бар. Имам әл-Бәйһақи «әл-Әсмә уас-сифат» кітабында Имам Малик туралы мына оқиғаны жеткізеді: «Яхия ибн Яхия айтады: Біз Малик ибн Әнастың жанында тұғынбыз. Бір кісі келді де: «Уа, Абдулланың әкесі, Рахман болған Алла аршыға истиуа етті. Сонда қалай истиуа етті?» деп сұрады. Имам Малик басын төмен иіп, үндемеді. Содан кейін оны тер басты. Сосын тіл қатып: «Истиуа белгісіз нәрсе емес, оның кейіпі ақылға қонымсыз, оған иман келтіру уәжіп, ол жайында сұрақ қою – бидғат (дінге жаңалық енгізу). Мен сенің тек бидғатшы екеніңді көріп тұрмын», деп әлгіні шығарып жіберуге бұйырды».
Имам әл-Бәйһақи кітабында осы оқиғадан бұрын Абдулла ибн Уәһбтің риуаятын жеткізеді. Онда Имам Малик: «Рахман өзін сипаттағандай аршыға истиуа етті. Истиуаның кейіпі қалай деп айтылмайды. Кейіп Аллаға жүрмейді. Сен бидғатшыл жаман адам екенсің. Мынаны шығарып жіберіңдер», деген екен.[6]
Имам Малик жоғарыдағы «Истиуа белгісіз нәрсе емес, оның кейіпі ақылға қонымсыз» және«Истиуаның кейіпі қалай деп айтылмайды. Кейіп Аллаға жүрмейді» деген екі сөзімен де Алланың өзі мен ісінің кейіпке енбейтінін айтып жеткізді. Ал кейіп бір заттың не ол затқа тән іс-қимылдың формасы, пішіні. Алла мұндай жаратылысқа тән сипаттардан пәк.
Кейбіреулер Имам Маликтің «Истиуа мәлім, оның кейіпі бей мәлім», деген басқа бір сөзін келтіріп, Алланың аршыға истиуасының кейіпі бар, бірақ біз ол кейіпті білмейміз, дейді. Бұл сөзге қазіргі заманның сунни ғалымдарының бірі Сәйф ибн Али әл-Асри былай жауап береді: «Ал егер «Истиуа мәлім, оның кейіпі бей мәлім», деген сөзге келер болсақ, бұл сөз Имам Маликке дейін дұрыс тізбекпен жалғасып жетпеген».[7] Яғни, бұл сөз әлсіз.
Әбу Ханифа (р.а.) өзінің «әл-Уасия» атты кітапшасында: «Біз Алла тағала мұқтажсыз түрде, мекен тұтпай аршыға истиуа етті деп сенеміз. Әрі ол аршы мен одан өзгені мұқтаждықсыз қорғаушы. Егер ол мұқтаж болғанда, құдды басқа жаратылғандар сияқты әлемді жоқтан бар етуге және оны жүргізіп отыруға шамасы жетпейтін еді. Сондай-ақ ол аршыға отыруға, орналасуға мұқтаж болғанда, аршыны жаратпай тұрып Алла қайда еді? Алла тағала мұндай кемшілік атаулыдан пәк»,[8]- деп тафуид жасаған.
Алланың аршыға истиуа етуін – «меңгеру» мағынасында түсіну жайына тоқталар болсақ, Имам Әбу Ханифаның «әл-Уасия» атты кітабына шарх-түсіндірме жазған ханафи ғұлама Әкмалуддин әл-Бабирти:«Истиуаның «меңгеру» (истилә) мағынасы қабылданады»,[9] деген.
Аталмыш кітаптағы осы сөздің сілтемесінде истиуаны «меңгеру» мағынасында жорамалдағандардың есімдері берілген. Олар: Имам әл-Матуриди, ханафи ғалым Камалуддин ибн әл-Һумам, Ибн Әби Шариф, Әбулмуин ән-Нәсәфи, Имам Ғаззали, Ибн Құтлұбұға, Әбуссууд және т.б.
Құран кәрімді қазақ тіліне тұңғыш аударған Халифа Алтай марқұмның өзі « ... Содан кейін Алла аршыға истиуа етті. ...», деген Ағраф сүресінің 54 аятын «... Сонан кейін ғаршыны меңгерген. ...», деп, ал«... Сосын Алла аспанға истиуа етті. ...», дегенБақара сүресі, 29-аятты «... Сонан соң аспанға көңіл бөлді ...», деп матуриди ақидасына сай етіп жорамалдап тәржімалаған.
Ал енді Құранның қандай-да бір аудармасында жоғарыдағы аяттар «Алла аршыға орнықты», «аспанның үстіне (затымен) жоғарылады», деп тәржімаланса, біліңіздер, бұл Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сара жолындағы суннилердің сенімі бойынша дұрыс аударма емес.
Алланың истиуа етуін – «мәртебенің жоғарылауы» деп түсінуге келсек, бұған байланысты Имам әт-Табари: «Алла аспанға патшалық, билік мағынада жоғарылады, (бір орыннан басқа орынға) ауысу, кету мағынасында емес», деген.[10] Яғни, истиуаны «мәртебенің жоғарылауы» мағынасында алған.
Себебі, Алланың истиуасын бір жерден екінші жерге ауысу мағынасындағы жоғарылау, десек, оны жаратылысқа ұқсатқан боламыз. Демек, тәпсірін сәләф ғұламаларымыздың сөздеріне негіздеп жазған Имам әт-Табаридің ақидасы бойынша Алланы затымен аспанда, деп сену дұрыс емес.
Ал Алла тағаланың «Жер теңселген сәтте аспандағының сендерді жерге жұттыруынан қауіпсізсіңдер ме?» (Мүлік сүресі, 16-аят), деген сөзіне келсек, оны Имам әл-Қуртуби: «Сахаба Абдулла ибн Аббас (р.а.): «Сендер асылық еткен жағдайда аспандағының азабынан қауіпсізсіңдер ме?», - деген. (Яғни, аяттағы «аспандағы» деген сөзді «аспандағының азабы» деп тәпсірлеген. - автор) Сол сияқты «Сендер құдыреті, билігі, аршысы, патшалығы аспанда болған Алладан қауіпсізсіңдер ме?», - деп те айтылған. Алланың билігі күллі нәрсені қамтыса да, арнайы аспанды атауының себебі – мүшриктердің жер бетіндегі ұлықтағандары тәңір емес, құдыреті аспанда өтімді болған Алланың тәңір екенін білдіру. Мұнымен қатар, бұл («аспандағы», деген) сөз періштелерді білдіреді, деп те айтылған. Жәбрейілге (а.с.) қатысты, деген көзқарас та бар. Өйткені, ол азаб жіберуге жауапты періште. - деген соң, жеке өз пікірін де айтып өтеді - Мен айтамын: «Аяттың мағынасы – «Қарұнды жерге жұтқызушы аспандағыны (періштені) жаратқан Алланың сендерді де жерге жұттыруынан қауіпсізсіңдер ме?» дегенге саю ықтималы бар»,[11]- деп тәпсірлеген.
Байқағандарыңыздай атақты тәпсірші Имам әл-Қуртубидің өзі Алланы аспанда деп айтудан сақтанып отыр. Бәз біреулер жоғарыдағы Мүлік сүресінің 16-аятындағы «... аспандағының ...», деген сөзді Имам әт-Табари «Алла», деп тәпсірлегенін келтіреді. Яғни, Алла аспанда, демекші. Имам әт-Табаридің осы сөзі мен біз жоғарыда келтірген: «Алла аспанға патшалық, билік мағынада жоғарылады, (бір орыннан басқа орынға) ауысу, кету мағынасында емес», деген сөзін байланыстыра түсінген адамға оның Аллаға мекен бермейтінін ұғыну қиын емес. Имам әт-Табаридің бір сөзін алып, екінші сөзін тастау – ғылыми қиянат. Екі сөзді байланыстыра білу – нағыз түсінік иесіне тән амал.
